Linux operatsion tizimi tarixi
Linux tarixini yozishdan oldin juda muhim savolga javob topish lozimligini anglab yetdim.
Linux yoki GNU/Linux?
Linux operastion tizimi haqida gapirilganda uni Nan Linux, ba’zida GNU/Linux deb nomlashadi. Aslini olganda Linux bu operatsion tizimning yadrosidir. Ushbu operatsion tizimni ishlashini ta’minlovchi ko’pgina dasturlar GNU dasturiy ta’minoti hisoblanadi. GNU bu Unix emas degan ma’noni beradi va u Linux uchun foydalanish mumkin bo’lgan barcha dasturiy ta’minot, tahrirlovchi dasturlar, kompilyatorlar, ishlab chiqarish vositalari, utilitlar, paketlar va boshqa barcha yangiliklar mutlaqo bepul bo’lishi kerak deganidir. Shunday ekan operatsion tizimni GNU/Linux deb nomlash to’g’riroq bo’ladi, Linuks termini esa uning yadrosiga nisbatan ishlatish mumkin.
Linuks operastion tizimi boshqa operatsion tizimlar kabi uzoq o’tmishga ega bo’lmasada, ochiq tizimli operatsion tizimlar ichida eng ommabopi hisoblanadi. EHM ning birinchi davrida operatsion tizim hali ishlab chiqilmagan davrda katta va qimmat hisoblash mashinalarini faqatgina bitta odam(foydalanuvchi) foydalana olgan. Unga misol qilib, IBM 701, Fortran Monitor System uchun yaratilgan General Motors Operating System(GMOS) va IBM 709 uchun ishlab chiqilgan North American Aviation ni keltirishimiz mumkin. 1960 yilda Massachusets texnologiya universitetida GE-645 mashinasi uchun eksperemental operatsion tizim — Multics (Multiplexed Information and Computing Service) yaratildi. Ushbu operatsion tizimni yaratuvchilaridan biri AT&T kompaniyasi loyihadan ajralib chiqib, 1970 yilda o’zining shaxsiy Unix operatsion tizimini yaratdi va uni ishlashi uchun C dasturlash tilidan foydalanadi.
Yigirma yildan so’ng Endru Tannenbaum shaxsiy kompyuterlarda ishlovchi Unix ning MINIX (minimal Unix) deb nomlanuvchi mikroyadroli versiyasini ishlab chiqadi. Ochiq kodli MINIX operatsion tizimi Xelsinki universiteti talabasi Linus Torvalds ni ilxomlantirib yubordi va 1990 yillar boshida Linux yadrosini yaratishga olib keldi.
1991 yil 25 avgusta USENET nomli konferenstiyada Linus Torvalds o’zining Linux nomli operatsion tizimini e’lon qilib, bu unchalik katta loyiha emasligini ta’kidlab o’tdi. Bir necha oylardan so’ng Tarvalds barchani bu loyiha ustida ishlashga taklif etdi. Shundan so’ng C dasturlash tilidan xabardor juda ko’p foydalanuvchilar o’z kodlarini jo’natib, operatsion tizimni mukammal ko’rinishga olib kelishga xarakat qilishdi. Operatsion tizimning ishlovchi yaxshi varianti 1995 yilda shakllandi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, 1997 yilga borib 6 millinga yaqin shaxsiy kompyuter va serverlarga GNU/Linux operatsion tizimi o’rnatildi.
Bu operatsion tizimni foydalanuvchilarini aniq hisoblab bo’lmaydi, chunki bu operatsion tizimni istalgan foydalanuvchi, istalgan kompyuteriga o’rnatish mumkin, eng asosiysi hech qayerda ro’yxatdan o’tish shart emas.
Hozirgi kunda Linux operatsion tizimini asosan server kompyuterlariga o’rnatishmoqda. Chunki bu tizim xavfsizlik jihatidan juda kuchli hisoblanadi. Bu tizimni juda ko’p distributivlari(Mandriva, Gentoo, Redhat. )mavjud bo’lib, ularning versiyalari ham juda tez suratda yangilanib bormoqda.
Linux
Linux operatsion tizimi, kompyuterlarni boshqarish uchun o’rnatiladigan va ishga tushiriladigan bir necha operatsion tizimlarning (masalan, Windows yoki macOS) alternativasi sifatida xizmat qiladi. Linux operatsion tizimlari avtomatik ravishda yuqori darajada maxsus, qo’llab-quvvatlanadigan, ochiq manbali, bepul va bir guruh dasturchilar tomonidan ishlab chiqilgan.
Linux yadro (kernel) asosida ishlaydigan, bu esa kompyuterning asosiy xizmatlarini ta’minlaydi, masalan, kompyuter va qurilmalar bilan aloqalar o’rnatish, xotira va protsessor resurslarini boshqarish, tarmoq bilan aloqani tashkil etish, fayllarni boshqarish va boshqalar. Linux yadro, qo’shimcha funksiyalar va uskunalarni qo’llab-quvvatlaydigan dasturlash interfeyslari orqali kengaytiriladi.
Linux operatsion tizimlarining bir qismini «daistro» deyiladi. Bu dastrorlar, Linux yadrosi bilan birgalikda keladigan va undan foydalanadigan dasturlash interfeysi va texnologiyalarni qo’llab-quvvatlash uchun juda muhim bo’lgan dasturlash asboblaridan iborat. Masalan, Ubuntu, Debian, Fedora, CentOS, Arch Linux, openSUSE, Mint, Elementary OS, Manjaro kabi dastrorlar ko’p ishlatiladiganlaridan ba’zilari hisoblanadi.
Linux operatsion tizimlari juda keng qo’llaniladigan va o’zgaruvchan bo’lib, o’rtacha foydalanuvchilar va IT sohasidagi mutaxassislar tomonidan ishlatiladi. Ular barcha turdagi qurilmalar uchun mo’ljallangan bo’lsa-da, eng ko’p serverlar, superkompyuterlar, mobil qurilmalar va kichik internet of things (IoT) qurilmalari uchun ham qo’llaniladi. Linux ochiq manbali va jamiyat tomonidan ishlab chiqilganligi sababli, iste’molchilar o’zlarini ham istalgan turdagi muammolarni yechish uchun kodni tahrirlash va to’g’irlash imkoniyatiga ega bo’lishlari mumkin.
Linux operatsion tizimi yaratilish tarixi
Linux operatsion tizimi, 1991-yilda Linus Torvalds tomonidan yaratilgan. Torvalds, Finlandiya’da Helsinki Universiteti talabaligi sifatida xalqaro MINIX (bir operatsion tizimning bir versiyasi) foydalanayotgan va bu tizimning ustiga o’ziga xos o’zgartirishlar qilishga qiziqish tug’iladi.
Torvalds, MINIX tizimining yuqori darajali xususiyatlari va ochiq manbaligini o’zgartirib, yangi va yaxshi tizim yaratishga qaror qildi. U 1991-yilning avgust oyida «comp.os.minix» deb nomlanadigan Usenet forumida ochiq manbali dasturlash tajribasini hisobga olganini e’lon qildi va o’z yaratgan tizimni davom etishga qaror berdi.
Torvaldsning yaratgan tizim asosan yadro (kernel)dan iborat bo’lib, shu Linux deb nomlangandi. U tizimni asosini tashkil etadigan yadroning ilk versiyasi, Linux 0.01, 1991-yilning sentyabr oyida chiqdi. Bu versiyada asosan terminal ishlab chiqish, fayl tizimi va bir nechta eski harbiy dasturlar mavjud bo’lib, ba’zi qurilmalar uchun foydalanish uchun ma’lum shartlar taklif etildi.
Keyingi yillarda Linux ochiq manba dasturlash jamiyati tomonidan keng qo’llab-quvvatlangan va bir qator asosiy dastrorlar (Ubuntu, Fedora, Debian, Arch Linux, va boshqalar) yaratilgan. Bu dastrorlar, Linux yadrosini o’zgartirib, uchlarining o’ziga xos qo’shimcha xususiyatlarni qo’shish orqali foydalanuvchilarga ko’plab imkoniyatlar taklif etishadi.
Linux operatsion tizimini yaxshilash va yangilanishlar davom etadi. Bu tizimning yuqori darajadagi ochiq manba va boshqaruv uslubi jamiyat tomonidan kuzatib boriladi. Linux serverlarda, superkompyuterlarda, mobil qurilmalarda, IoT qurilmalarida va boshqa turdagi qurilmalarda ommalashib bordi. Linuxning yaratilish tarixiga nazar tashlasak ochiq manbali dasturchilar jamiyati tomonidan katta yordamlar berilgani, uni yuqori darajali, xavfsiz va ishonchli operatsion tizim qilganligini ko’ramiz.
Linux operatsion tizimining boshqa operatsion tizimlardan farqi
Linux operatsion tizimi, boshqa operatsion tizimlardan bir nechta asosiy farqlarga ega. Bu farqlardan ba’zilari quyidagilardir:
- Ochiq manba: Linux ochiq manbali hisoblanadi, ya’ni u yuqori darajada o’zgartirilishi va ularda ishlagan kodlarni o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’lgan. Bu, foydalanuvchilarga tizimni o’z xohishiga ko’ra shakllantirish va uni barcha talablariga moslashtirish imkoniyatini beradi.
- Qo’llab-quvvat: Linux keng qo’llab-quvvatlangan operatsion tizim hisoblanadi. Uning o’zaro moslashuvchanlik va o’zgartirilishi osonlik qilish uchun yuqori darajada qo’llab-quvvatlangan jamiyat mavjud. Bu, Linux operatsion tizimining yangilanishi va muammolar yechilishi uchun tezlik bilan to’g’ri ishlar olib borishini ta’minlaydi.
- Dastrorlar: Linuxning bir necha dastrorlari (dastror) mavjud. Bu, Linux yadrosini o’zgartirib, qo’shimcha dasturlar va konfiguratsiyalar bilan birlashtirilgan to’plamlar hisoblanadi. Dastrorlar, Linux tiziminidan foydalanishda ko’plab variantlarni taqdim etadi va qo’llanilishi oson bo’ladi.
- Tarmoq xususiyatlari: Linux tizimi tarmoq xususiyatlarini yaxshi qo’llaydi. U SSL/TLS kabi xavfsizlik protokollarini o’z ichiga oladi va tarmoq protokollariga qo’shimcha qo’llab-quvvatlov taqdim etadi. Shu sababli, Linux serverlar va tarmoq infrastrukturasida keng qo’llaniladi.
- Xatoliklar ustida ishlash: Linux tizimi ustida ishlovchi foydalanuvchilar tomonidan xatoliklarni oldini olish va xavfsizlikni ta’minlash uchun yuqori darajada qo’llaniladi. Tizimning ochiq manbali va ko’plab kuzatuvchilari borligi sababli yangi xato va xavfli ko’rinishlar tezlik bilan aniqlanadi va xatolar tezlik bilan to’g’rilanadi.
- Qo’llab-quvvatlangan platformalar: Linuxning versiyalari kompyuterlardan mobil qurilmalarga, serverlardan superkompyuterlarga qadar ko’plab platformalarda qo’llaniladi. Bu, Linuxning keng qo’llanishi va moslashtirilishi mumkin bo’lgan turli turdagi qurilmalarni o’zida o’zlashtirishini ta’minlaydi.
- Asosan, Linux operatsion tizimlari xavfsizlik, iste’molchilar tomonidan kontrol qilinishi va qo’shimcha xizmatlar bilan ajralib turish imkonini taklif qilad
Linux operatsion tizimi haqida asosiy ma’lumotlar
- Bepul: Linux operatsion tizimi bepuldir, shuning uchun, foydalanuvchilar uchun oson ulanish imkoniyatiga ega bo’ladi.
- Ochiq manba: Linux operatsion tizimi ochiq manbali hisoblanadi, shu sababli, iste’molchilar uni xohlagancha o’zgartirib ko’rishlari mumkin.
- Ko’pgina dasturlar: Linux operatsion tizimi ko’pgina bepul dasturlarga ega, shuningdek, professional dasturchilar uchun esa juda ko’p dasturlash asboblarini taqdim etadi.
- Texnologik o’sish: Linux operatsion tizimi jamiyat tomonidan ishlab chiqilganligi sababli, uni yangilash uchun ko’p dasturchilar ishlagan. Shuning uchun, u qo’shimcha xizmatlar va sohalarga ham ega bo’ladi.
- Tarmoq xavfsizligi: Linux operatsion tizimi tarmoq xavfsizligini ta’minlash uchun xavfsizlik vositalariga ega bo’ladi, shu jumladan, yozuvlar shifrlash va autentifikatsiyada keng ishlatiladigan SSL/TLS protokollarini taqdim etadi.
- Ko’p ish stoli: Linux operatsion tizimi ko’pgina ish stoliga ega, shuningdek, KDE, GNOME, Xfce, Cinnamon, Unity kabi xohlagan ish stolini tanlash imkoniyatiga ega.
- Komanda qatoriga yondashuv: Linux operatsion tizimida komanda qatoriga yondashuv juda oson. Bu imkoniyatni foydalanuvchilar ham, hamda ishlab chiqaruvchilar ham ishlatishadi.
Shuningdek, Linux operatsion tizimi boshqa ko’plab qobiliyatlarga ega. Barcha bu tizimlarning asosiy maqsadi kompyuterlarni oson va xavfsiz boshqarishdir.