Linux
Linux operatsion tizimi, kompyuterlarni boshqarish uchun o’rnatiladigan va ishga tushiriladigan bir necha operatsion tizimlarning (masalan, Windows yoki macOS) alternativasi sifatida xizmat qiladi. Linux operatsion tizimlari avtomatik ravishda yuqori darajada maxsus, qo’llab-quvvatlanadigan, ochiq manbali, bepul va bir guruh dasturchilar tomonidan ishlab chiqilgan.
Linux yadro (kernel) asosida ishlaydigan, bu esa kompyuterning asosiy xizmatlarini ta’minlaydi, masalan, kompyuter va qurilmalar bilan aloqalar o’rnatish, xotira va protsessor resurslarini boshqarish, tarmoq bilan aloqani tashkil etish, fayllarni boshqarish va boshqalar. Linux yadro, qo’shimcha funksiyalar va uskunalarni qo’llab-quvvatlaydigan dasturlash interfeyslari orqali kengaytiriladi.
Linux operatsion tizimlarining bir qismini «daistro» deyiladi. Bu dastrorlar, Linux yadrosi bilan birgalikda keladigan va undan foydalanadigan dasturlash interfeysi va texnologiyalarni qo’llab-quvvatlash uchun juda muhim bo’lgan dasturlash asboblaridan iborat. Masalan, Ubuntu, Debian, Fedora, CentOS, Arch Linux, openSUSE, Mint, Elementary OS, Manjaro kabi dastrorlar ko’p ishlatiladiganlaridan ba’zilari hisoblanadi.
Linux operatsion tizimlari juda keng qo’llaniladigan va o’zgaruvchan bo’lib, o’rtacha foydalanuvchilar va IT sohasidagi mutaxassislar tomonidan ishlatiladi. Ular barcha turdagi qurilmalar uchun mo’ljallangan bo’lsa-da, eng ko’p serverlar, superkompyuterlar, mobil qurilmalar va kichik internet of things (IoT) qurilmalari uchun ham qo’llaniladi. Linux ochiq manbali va jamiyat tomonidan ishlab chiqilganligi sababli, iste’molchilar o’zlarini ham istalgan turdagi muammolarni yechish uchun kodni tahrirlash va to’g’irlash imkoniyatiga ega bo’lishlari mumkin.
Linux operatsion tizimi yaratilish tarixi
Linux operatsion tizimi, 1991-yilda Linus Torvalds tomonidan yaratilgan. Torvalds, Finlandiya’da Helsinki Universiteti talabaligi sifatida xalqaro MINIX (bir operatsion tizimning bir versiyasi) foydalanayotgan va bu tizimning ustiga o’ziga xos o’zgartirishlar qilishga qiziqish tug’iladi.
Torvalds, MINIX tizimining yuqori darajali xususiyatlari va ochiq manbaligini o’zgartirib, yangi va yaxshi tizim yaratishga qaror qildi. U 1991-yilning avgust oyida «comp.os.minix» deb nomlanadigan Usenet forumida ochiq manbali dasturlash tajribasini hisobga olganini e’lon qildi va o’z yaratgan tizimni davom etishga qaror berdi.
Torvaldsning yaratgan tizim asosan yadro (kernel)dan iborat bo’lib, shu Linux deb nomlangandi. U tizimni asosini tashkil etadigan yadroning ilk versiyasi, Linux 0.01, 1991-yilning sentyabr oyida chiqdi. Bu versiyada asosan terminal ishlab chiqish, fayl tizimi va bir nechta eski harbiy dasturlar mavjud bo’lib, ba’zi qurilmalar uchun foydalanish uchun ma’lum shartlar taklif etildi.
Keyingi yillarda Linux ochiq manba dasturlash jamiyati tomonidan keng qo’llab-quvvatlangan va bir qator asosiy dastrorlar (Ubuntu, Fedora, Debian, Arch Linux, va boshqalar) yaratilgan. Bu dastrorlar, Linux yadrosini o’zgartirib, uchlarining o’ziga xos qo’shimcha xususiyatlarni qo’shish orqali foydalanuvchilarga ko’plab imkoniyatlar taklif etishadi.
Linux operatsion tizimini yaxshilash va yangilanishlar davom etadi. Bu tizimning yuqori darajadagi ochiq manba va boshqaruv uslubi jamiyat tomonidan kuzatib boriladi. Linux serverlarda, superkompyuterlarda, mobil qurilmalarda, IoT qurilmalarida va boshqa turdagi qurilmalarda ommalashib bordi. Linuxning yaratilish tarixiga nazar tashlasak ochiq manbali dasturchilar jamiyati tomonidan katta yordamlar berilgani, uni yuqori darajali, xavfsiz va ishonchli operatsion tizim qilganligini ko’ramiz.
Linux operatsion tizimining boshqa operatsion tizimlardan farqi
Linux operatsion tizimi, boshqa operatsion tizimlardan bir nechta asosiy farqlarga ega. Bu farqlardan ba’zilari quyidagilardir:
- Ochiq manba: Linux ochiq manbali hisoblanadi, ya’ni u yuqori darajada o’zgartirilishi va ularda ishlagan kodlarni o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’lgan. Bu, foydalanuvchilarga tizimni o’z xohishiga ko’ra shakllantirish va uni barcha talablariga moslashtirish imkoniyatini beradi.
- Qo’llab-quvvat: Linux keng qo’llab-quvvatlangan operatsion tizim hisoblanadi. Uning o’zaro moslashuvchanlik va o’zgartirilishi osonlik qilish uchun yuqori darajada qo’llab-quvvatlangan jamiyat mavjud. Bu, Linux operatsion tizimining yangilanishi va muammolar yechilishi uchun tezlik bilan to’g’ri ishlar olib borishini ta’minlaydi.
- Dastrorlar: Linuxning bir necha dastrorlari (dastror) mavjud. Bu, Linux yadrosini o’zgartirib, qo’shimcha dasturlar va konfiguratsiyalar bilan birlashtirilgan to’plamlar hisoblanadi. Dastrorlar, Linux tiziminidan foydalanishda ko’plab variantlarni taqdim etadi va qo’llanilishi oson bo’ladi.
- Tarmoq xususiyatlari: Linux tizimi tarmoq xususiyatlarini yaxshi qo’llaydi. U SSL/TLS kabi xavfsizlik protokollarini o’z ichiga oladi va tarmoq protokollariga qo’shimcha qo’llab-quvvatlov taqdim etadi. Shu sababli, Linux serverlar va tarmoq infrastrukturasida keng qo’llaniladi.
- Xatoliklar ustida ishlash: Linux tizimi ustida ishlovchi foydalanuvchilar tomonidan xatoliklarni oldini olish va xavfsizlikni ta’minlash uchun yuqori darajada qo’llaniladi. Tizimning ochiq manbali va ko’plab kuzatuvchilari borligi sababli yangi xato va xavfli ko’rinishlar tezlik bilan aniqlanadi va xatolar tezlik bilan to’g’rilanadi.
- Qo’llab-quvvatlangan platformalar: Linuxning versiyalari kompyuterlardan mobil qurilmalarga, serverlardan superkompyuterlarga qadar ko’plab platformalarda qo’llaniladi. Bu, Linuxning keng qo’llanishi va moslashtirilishi mumkin bo’lgan turli turdagi qurilmalarni o’zida o’zlashtirishini ta’minlaydi.
- Asosan, Linux operatsion tizimlari xavfsizlik, iste’molchilar tomonidan kontrol qilinishi va qo’shimcha xizmatlar bilan ajralib turish imkonini taklif qilad
Linux operatsion tizimi haqida asosiy ma’lumotlar
- Bepul: Linux operatsion tizimi bepuldir, shuning uchun, foydalanuvchilar uchun oson ulanish imkoniyatiga ega bo’ladi.
- Ochiq manba: Linux operatsion tizimi ochiq manbali hisoblanadi, shu sababli, iste’molchilar uni xohlagancha o’zgartirib ko’rishlari mumkin.
- Ko’pgina dasturlar: Linux operatsion tizimi ko’pgina bepul dasturlarga ega, shuningdek, professional dasturchilar uchun esa juda ko’p dasturlash asboblarini taqdim etadi.
- Texnologik o’sish: Linux operatsion tizimi jamiyat tomonidan ishlab chiqilganligi sababli, uni yangilash uchun ko’p dasturchilar ishlagan. Shuning uchun, u qo’shimcha xizmatlar va sohalarga ham ega bo’ladi.
- Tarmoq xavfsizligi: Linux operatsion tizimi tarmoq xavfsizligini ta’minlash uchun xavfsizlik vositalariga ega bo’ladi, shu jumladan, yozuvlar shifrlash va autentifikatsiyada keng ishlatiladigan SSL/TLS protokollarini taqdim etadi.
- Ko’p ish stoli: Linux operatsion tizimi ko’pgina ish stoliga ega, shuningdek, KDE, GNOME, Xfce, Cinnamon, Unity kabi xohlagan ish stolini tanlash imkoniyatiga ega.
- Komanda qatoriga yondashuv: Linux operatsion tizimida komanda qatoriga yondashuv juda oson. Bu imkoniyatni foydalanuvchilar ham, hamda ishlab chiqaruvchilar ham ishlatishadi.
Shuningdek, Linux operatsion tizimi boshqa ko’plab qobiliyatlarga ega. Barcha bu tizimlarning asosiy maqsadi kompyuterlarni oson va xavfsiz boshqarishdir.
Linux Ubuntu operatsion tizimini o’rnatish va sozlash, dasturlar va qurilmalarni drayverlarini o’rnatish
«Ubuntu 11.10″ni o`rnatishga qaror qilgan bo`lsangiz, quyida ko`rsatilgan bosqichlarni bosib o`tishga to`g`ri keladi. Shunday qilib o`rnatish jarayoniga o`tamiz:1. Eng birinchi oldimizda turgan muammolardan biri qattiq disk (vinchester)da bo`sh joy hosil qilish kerak. Agar Ubuntu linuxni hech qanday tizim o`rnatilmagan toza diskka o`rnatmoqchi bo`lsangiz bu jarayonni bosib o`tishning ahamiyati yo`q. «Ubuntu»da «gparted» dasturi orqali disk qismlariga ajratish mumkin, lekin kompyuteringizda «Windows» operatsion tizimi o`rnatilgan bo`lsa,unda «Windows»da ishlaydigan dasturlardan foydalangan ma`qul. Bo`sh joy hosil qilganingizdan so`ng, ushbu manzildan «Ubuntu obraz»laridan keraklisini tanlab, kompyuteringizga yuklab olasiz. Yozib olish jarayoni tugagandan so`ng, o`sha obrazni diskka yozishingiz yoki usb fleshga yuklanuvchi sifatida o`rnatishingiz kerak bo`ladi.
«Ubuntu 11.10″ni o`rnatishga qaror qilgan bo`lsangiz, quyida ko`rsatilgan bosqichlarni bosib o`tishga to`g`ri keladi. Shunday qilib o`rnatish jarayoniga o`tamiz:1. Eng birinchi oldimizda turgan muammolardan biri qattiq disk (vinchester)da bo`sh joy hosil qilish kerak. Agar Ubuntu linuxni hech qanday tizim o`rnatilmagan toza diskka o`rnatmoqchi bo`lsangiz bu jarayonni bosib o`tishning ahamiyati yo`q. «Ubuntu»da «gparted» dasturi orqali disk qismlariga ajratish mumkin, lekin kompyuteringizda «Windows» operatsion tizimi o`rnatilgan bo`lsa,unda «Windows»da ishlaydigan dasturlardan foydalangan ma`qul. Bo`sh joy hosil qilganingizdan so`ng, ushbu manzildan «Ubuntu obraz»laridan keraklisini tanlab, kompyuteringizga yuklab olasiz. Yozib olish jarayoni tugagandan so`ng, o`sha obrazni diskka yozishingiz yoki usb fleshga yuklanuvchi sifatida o`rnatishingiz kerak bo`ladi.
К списку
В раздел
Linux Mint o’rnatish
Linux Mint distributivini kompyuterga DVD yoki flesh-diskdan o’rnatish mumkin. Flesh-diskdan o’rnatish tezroq va qulayroq amalga oshiriladi. Linux Mint bilan flesh-disk yaratish haqida «Rufus – yuklovchi flesh-disk yaratish vositasi» maqolasida o’qishingiz mumkin. Kompyuterni flesh-diskdan yuklash uchun BIOS-dagi yuklash uskunalarining tartibini o’zgartirish lozim, ya’ni USB-diskni birinchi o’ringa qo’yish kerak.
Flesh-diskni kompyuterga qo’yib, kompyuterni yoqish kerak. Linux Mint distributivining ish muhiti – Cinnamon yuklanadi.
Ish stolidagi Linux Mint o’rnatish (Install Linux Mint) belgisini bosish kerak. O’rnatish dasturi tilni tanlash imkoniyati bilan ishga tushiriladi.
Tilni tanlaymiz va Davom ettirish (Продолжить) tugmasini bosamiz. Klaviatura tartibini tanlash oynasi paydo bo’ladi.
Klaviatura tartibini tanlaymiz va Davom ettirish (Продолжить) tugmasini bosamiz. Drayverlar va qo’shimcha dasturiy ta’minot o’rnatishni tanlash oynasi paydo bo’ladi. Agar kompyuter internetga ulangan bo’lsa, ushbu imkoniyatdan albatta foydalanish kerak.
Davom ettirish (Продолжить) tugmasini bosamiz va diskni bo’lishga o’tamiz.
Agar Linux Mint kompyuterdagi yagona tizim bo’lsa Diskni o’chirib Linux Mint o’rnatish (Стереть диск и установить Linux Mint) tanlaymiz. Agar Linux Mint va boshqa operasion tizimni (Windows va hokazo) birgalikda ishlatmoqchi bo’lsangiz Boshqa variant (Другой вариант) tanlaymiz. Davom ettirish (Продолжить) tugmasini bosamiz va diskni bo’lish sxemasiga o’tamiz.
Bo’sh bo’limni tanlaymiz va O’zgartirish (Изменить. ) tugmasini bosamiz.
Paydo bo’lgan oynada disk bo’limi o’lchamini (Размер), fayl tizimi turini (Использовать как:), ulash nuqtasini (Точка монтирования) belgilaymiz, Bo’limni formatlash (Форматировать раздел) tanlaymiz va OK tugmasini bosamiz. Jarayonning qaytarib bo’lmasligi haqida ogohlantirish paydo bo’ladi.
Hammasini to’g’ri bajarganligingizda ishonchingiz komil bo’lsa Davom ettirish (Продолжить) tugmasini bosamiz. Yana disk bo’lish sxemasi paydo bo’ladi.
Hozir o’rnatish (Установить сейчас) tugmasini bosamiz va soat mintaqasini sozlashga o’tamiz. Xaritada manzil ustiga bosganda vaqt mintaqasi avtomatik ravishda tanlanadi.
Davom ettirish (Продолжить) tugmasini bosib kompyuter nomini va foydalanuvchi nomini sozlashga o’tamiz. Kompyuter nomi, foydalanuvchi nomi va parolni kiritishda faqat lotin harflarini va raqamlarni ishlatish mumkin.
Davom ettirish (Продолжить) tugmasini bosganimizdan keyin o’rnatish jarayoni boshlanadi va taqdimot namoyish etiladi.
O’rnatish jarayoni tugagandan so’ng jonli sessiyani davom ettirish yoki kompyuterni qayta ishga tushirish imkoniyati bilan oyna ko’rsatiladi.
O’rnatish tugadi! Kompyuterni qayta ishga tushirgandan so’ng siz Cinnamon ish muhitini ko’rasiz.